اخلاق علم و فناوری
شرح وظایف و عملکرد:
شرح وظایف وعملکرد مرکز براساس برنامه راهبردی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور تعیین میشود. گروه اخلاق علم و فناوری یکی از گروههایی است که همانند گروههای دیگر پروژه‌هایی را برای سیاستگذاری علم و فناوری تعریف میکند، و تفاوت فعالیت این گروه با فعالیت گروههای دیگر، توجه به مسائل اخلاقی، اجتماعی محیطی است که الزاما از در مناسبات اقتصادی و اجتماعی اولیه اثر خود را نشان نمیدهد اما ممکن است در طول زمان آسیبها و مشکلات وسیعی به بار آورد.
اهداف
هدف اصلی گروه، کار بر روی موضوع اخلاق علم و اخلاق فناوری است. به عبارت دیگر کاوش در وجوه اخلاقی درگیر در فعالیت جوامع علمی و فناوریهای نوظهور، آگاهسازی حکومت، آکادمی و جامعه و ارائه مشاورههای مساله محور. اخلاق فناوری روی مسائلی تمرکز میکند که ناخوداگاه خارج از ملاحظات صرفاً اقتصادی و مالی به فناوری است، به عنوان مثال اگر بخواهید خودرویی خریداری کنید، ناچارید با فروشنده خودرو تعاملاتی داشته باشید. فروشنده اتومبیل نیز از یک سو باید رضایت شما به عنوان خریدار را در نظر بگیرد و از سوی دیگر با تولید کننده خودرو در تعامل باشد. تولید کننده خودرو نیز به همین نحو تعاملاتی با تهیهکننده منابع اولیه خواهد داشت. به این ترتیب چرخهای شکل میگیرد از افرادی که در مناسبات اقتصادی و مالی با یکدیگر قرار دارند. این افراد، بدون این که خود درگیر مسایل اخلاقی و اجتماعی شوند چرخهای کاملا اقتصادی را شکل میدهند که در نظر اول از انواع دیگر مناسبات، و با افراد دیگر در جامعه، مستقل به نظر میرسد. خریداران، فروشندگان و تولیدکنندگان دیگر خودرو نیز، به همین ترتیب و بدون توجه به تاثیرات خاصی که ممکن است بر محیط، فرهنگ و جامعه بگذارند در چنین چرخهای قرار میگیرند. شما خودرو را خریداری کرده و با خوشحالی از آن استفاده میکنید و احساس میکنید زندگی به بهترین نحوی در جریان است. و همه در این تعاملات به مطلوب خود رسیدهاند. ولی روزی خواهد رسید که از خانه خارج میشوید و متوجه میشوید که هوا قابل تنفس نیست یا متوجه میشوید که حجم ترافیک خیابانها آنقدر زیاد است که تردد غیرممکن شده و زمان و سلامت روانی شما نیز در این میان ضایع خواهد شد. تازه در این لحظه است که متوجه میشوید فناوری مورد نظر مشکلاتی به بار آورده که در هنگام تولید الزاماً به آن توجه نشده بود. و اتفاقی افتاده که به نفع هیچ شخص و هیچ گروه، چه در داخل و چه در خارج این چرخه، نیست. به همین خاطر است که در نظر گرفتن ملاحظات اخلاقی، اجتماعی و محیطی در مورد فناوریها مهم است و لازم است اشخاصی با نگاه فلسفی، اجتماعی و اخلاقی به دورنمای ایجاد شده توسط این فناوریها بنگرند و همچنین قدرت و توانایی تجزیه و تحلیل و انجام کارها و توصیه‌هایی برای رفع مشکلات حاصل از فناوری را داشته باشند.
به همین ترتیب میتوانیم از اخلاق علم صحبت کنیم. بیاخلاقی و کجروی علمی معنای خاصی دارد. اگر علم را به عنوان نهادی اجتماعی در نظر بگیریم، این نهاد از دانشمندان، شخصیت‌های دانشگاهی و دانشجویانی تشکیل شده که به فعالیتهای علمی و پژوهشی مشغول هستند. انجام کار علمی نیازمند معیار‌ها و استانداردهایی رفتاری است که فعالیت علمی را ممکن میکند. گاهی، وقتی از اخلاق علم صحبت میکنیم منظور ما همین استانداردها است. رعایت معیار و استانداردهای اخلاقی باعث تولید علم مفید میشود. و در کنار این استانداردها، نظارت و کنترلی نیز برای متحقق شدن آن استانداردها لازم است. تخطی از استانداردهای علمی و تظاهر به کار اصیل علمی، را بیاخلاقی یا کجروی علمی قلمداد میکنیم. از مصادیق کجروی علمی میتوان به تقلب محتوای آثار علمی، جعل و تغییر دادههای علمی و موارد نظیر اینها اشاره کرد. یکی از اولویتهای گروه اخلاق در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور انجام پژوهشهایی در جهت آسیبشناسی و تدوین برنامههایی برای مقابله با این قبیل کجرویها و بداخلاقی‌های علمی است. شیوههای متفاوتی برای مقابله با کجرویها قابل تصور است. بالا بردن هزینه کجروی علمی، یا ایجاد شرایطی که طی کردن مراحل علمی نه برای کسب قدرت، بلکه صرفاً برای اهداف علمی باشد، یا تغییر سیستم ارتقا شغلی اعضای هیئت علمی دانشگاه، به طوری که کمتر وابسته به کمیت و بیشتر متوجه کیفیت باشد. نادیده گرفتن اخلاق علم و فناوری که متاسفانه نسبتاً زیاد به چشم می‌خورد باعث ناامیدی دانشجو و استاد و کسانی که به نوعی در امر تولید علم و دانش دخیل هستند از یک طرف و ارتقای افراد ناشایست از طرف دیگر میشود. گروه اخلاق علم و فناوری برای جلوگیری از این مشکل و برای ایجاد مانع برای کجروی‌های علمی، پروژه‌هایی را تعریف و تدوین خواهد کرد.
پروژه‌های تمام شده یا در حال انجام:
- تدوین مدل فعالیت گروه اخلاق علم و فناوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور،
- بازخوانی انتقادی ادبیات حوزه روانشناسی اخلاق،
- مطالعه تطبیقی مراکز و سازمانهای جهانی فعال درحوزه اخلاق علم و فناوری،
- بازخوانی انتقادی ادبیات حوزه اخلاق فناوری اطلاعات و ارتباطات،
- بازخوانی انتقادی ادبیات حوزه اخلاق زیست‌فناوری،
پروژه‌های در حال انجام:
- ریشه‌های اقتصادی کجروی علمی در ایران
- نوآوری و تحقیق مسئولانه: بررسی و طراحی مفهومی رویکردهای موجود در کنترل اخلاقی اجتماعی فرایند نوآوری و تحقیق
مخاطبان:
بطور کلی مخاطبان ما شامل سه گروه هستند:
- سیاستگذاران و سیاستمداران: با ارائه راه‌حل‌های فشرده ناظر به مسائل مشخص، از طریق پژوهش و سیاست پژوهی و سیاستگذاری در زمینه اخلاق علم و فناوری و همچنین ارائه آموزشهای تخصصی در زمینه اخلاق علم و فناوری
- جامعه علمی (شامل اساتید، دانشگاه‌ها و محققین): با ارائه راه‌حل‌های فشرده ناظر به مساله مشخص، از طریق مشاوره، پژوهش مدیریت دانش و مدیریت هماهنگی طرح‌ها
- فناوران و صتعتکاران: با ارائه راه‌حل‌های فشرده ناظر به مسائل مشخص، از طریق جلسات حضوری، رسانههای دیجیتال و اجتماعات علمی و همچنین ارائه آموزشهای تخصصی در زمینه اخلاق فناوری
- عموم مردم: با آگاهیرسانی عمومی در زمینه اخلاق علم و فناوری، از طریق فعالیتهای ترویجی
- محصلان در مراکز آموزش عالی: با پیشبرد مرزهای دانش از طریق تحقیقات کاربردی و با تکیه بر ارزشهای بومی از طریق پژوهش برای مخاطبان
همان طور که گفته شد مخاطبان ما متشکل از قشرهای متفاوتی هستند.تدوین برنامه‌های ترویجی در مورد اخلاق علم برای دانش آموزان از اولویتهای ما است.اخلاق علمی و فناوری باید نهادینه شود و راهی ندارد مگر این که از سنین پایین آموزش آن شروع شود.
تنگناها و مسایل و مشکلات پیش رو:
شاید بتوان گفت هنوز قدرتی که بتواند در این زمینه با قاطعیت اعمال نظر کند و چرخه تولید علم و فناوری را بر اساس معیار‌ها و ملاحظات اخلاقی در جامعه به حرکت در آورد وجود ندارد به نظر میرسد با این که افراد زیادی در حوزه‌های علم و فناوری هستند که اعتقاد به در نظر گرفتن اخلاق برای تولیدات در این عرصه را دارند، ولی هنوز هم منافع شخصی و گروهی مهمترین اولویت در تولید علم و فناوری است و بر ملاحظات اخلاقی در این زمینه برتری دارد.
مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور کانون تفکر در زمینه سیاست‌پژوهی و سیاست‌سازی علم، پژوهش و فناوری در سطح ملی.
درج دیدگاه