اخلاق علم و فناوری

معرفی، اهداف و چشمانداز:

هر تصمیمی ناشی از ارادهای آزاد است و اراده آزاد، مسئولیت به بار میآورد. تصمیمات ما برای توسعه فناوری و چگونگی انجام پژوهشهای علمی نیز نیازمند درکی از مسئولیت است که نسبت به جامعه و ذینفعانِ علم و فناوری خواهیم داشت. از این رو به طور خلاصه موضوع اخلاق علم و فناوری، تصمیمگیریِ مسئولانه در زمینهی علم و فناوری است.

اخلاق فناوری: ما (بدون شک) نیازمند توسعه هستیم و بخشی از این توسعه از مسیر پلاستیک، استخراج ذغالسنگ، محصولات نفتی، مواد غذاییِ تراریخته، انرژیِ هستهای، محصولاتِ نانو، داروهایِ توانبخشی شناختی، فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و هزاران تکنولوژی دیگری میگذرد که نه قابل حذفند و نه آثار آن به راحتی قابل پیشبینی و کنترل. ساخت یک سد هرچند برای تامین انرژی مفید است، اما در نظر نگرفتن ملاحظات محیطزیستی و شرایط زندگیِ کشاورزان ناحیهای دیگر آن را به سازهای مخرب تبدیل خواهد کرد. تولید انبوه اتومبیل به رفع نیازهای حمل‌ونقل کمک کرده اما آلودگی‌های محیطی و صوتی نیز به بار میآورد. از این رو تصمیمات مرتبط با فناوری، تصمیماتی اخلاقی هستند. تصمیمگیری مسئولانه درباره فناوری، به جز توجه به وجه اقتصادی آن (اینکه آنها تا چه میزان در بازار تجاری موفق خواهند بود) نیمنگاهی نیز به اثرات مفید یا مضری که ممکن است (حتی در طولانی مدت) برای اقشار متفاوت به بار آورد خواهد داشت. بخشی از وظیفه‌ آنچه که به عنوان «اخلاقِ علم و فناوری» می‌شناسیم، توجه به همین آثار مفید یا مضر، و یافتن شیوه‌هایی برای کنترل اثرات منفی حاصل از توسعه‌ای است که در عصر حاضر اجتنابناپذیر بهنظر میرسد.

اخلاق علم و پژوهش: اگر علم را نهادی اجتماعی قلمداد کنیم، این نهاد از روابط میان دانشمندان، شخصیت‌های دانشگاهی و دانشجویانی تشکیل شده که به فعالیت‌های علمی و پژوهشی مشغول هستند. فعالیت علمی (چه به منظور توسعه انجام شود و چه دستیابی به حقیقت) نیازمند شبکه عظیمی از اعتماد است؛ شبکهای که از اعتمادِ افرادِ جامعه به اعضای نهاد علم و همچنین اعتماد این اعضا به اعضای دیگر شکل گرفته است. اعتماد تنها زمانی ممکن است که سوءرفتارهای علمی (یعنی تخطی از ارزشهای روشی و اخلاقی، و تظاهر به کار اصیل علمی) در میان پژوهشگران و دانشجویان تا حد امکان تخفیف یافته، مالکیت معنوی حفظ شده و آزمایشها و پژوهشهای علمی، مسئولانه و با در نظر گرفتن ملاحظات اقشار مختلف انجام گیرد. بالا بردن هزینه آنها، یا ایجاد شرایطی که طی کردن مراحل رشد علمی نه برای کسبِ ثروت و قدرت، بلکه صرفاً برای اهداف علمی باشد، یا تغییر سیستم ارتقا شغلی اعضای هیئت علمی دانشگاه، به طوری که کمتر وابسته به کمیت و بیشتر متوجه کیفیت باشد، شیوههایی برای کنترل سوءرفتارها است که موثر بودن آنها نیاز به مطالعه و پژوهش و ریشهیابی در علت سوءرفتارها خواهد داشت.

گروه اخلاق علم و فناوری در موضوعات مطرح شده درباره علم، پژوهش و فناوری و با اولویت ارتقای مدیریت مسئولانه فناوری و آسیبشناسی و تدوین برنامههایی برای مقابله با کجرویها و بداخلاقیهای علمی پروژه‌هایی را تعریف و تدوین خواهد کرد.

گروه اخلاق علم و فناوری با مأموریت پژوهش تخصصی، مشاوره و آگاهی بخشی عمومی در خصوص وجوه اخلاقی فعالیتهای علمی و فناورانه مشغول فعالیت است.

اهداف گروه پژوهشی اخلاق علم و فناوری شامل

• رسیدن به مرزهای دانش جهانی در زمینه اخلاق علم و فناوری
• شناخت چالش‌های اصلی کشور در زمینهی اخلاق علم و فناوری و ورود به پژوهش بومی
• انجام طرحهاي پژوهشي بنيادي، كاربردي و توسعهاي در حوزهی اخلاق علم و فناوری
• انجام خدمات مشاورهاي، پژوهشي در زمينه اخلاق علم و فناوری
• ترویج و آگاهی بخشی عمومی در خصوص تولید و مصرف اخلاق علم و فناوری
• طراحي و تشكيل اجتماعات به منظور تبادل یافتههای پژوهشی در این حوزه
• ايجاد ارتباط سازنده با مؤسسات پژوهشي مرتبط با اخلاق علم و فناوری و شبکه سازی ملی

شرح وظایف و عملکرد

شرح وظایف وعملکرد مرکز براساس برنامه راهبردی مرکز تحقیقات سیاست‌ علمی کشور تعیین می‌شود. وجه ممیزِ فعالیتهای این گروه از گروههای دیگر فعال در مرکز تحقیقات، توجه به مسائل اخلاقی، اجتماعی، محیطی است که الزاماً در مناسبات اقتصادیِ ظهور پیدا نکرده، اما در طول زمان ممکن است آبستن اثرات اجتماعی مطلوب یا نامطلوب باشد.

گروه اخلاق علم و فناوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با مخاطبانی از اقشار متفاوت مرتبط است. این مخاطبان شامل الف: سیاستگذاران و سیاستمداران (و از طریق ارائه راه‌حل‌های فشرده ناظر به مسائل مشخص و همچنین پژوهش و سیاستپژوهی در زمینه اخلاق علم و فناوری و ارائه آموزشهای تخصصی در زمینه اخلاق علم و فناوری)، ب: جامعه علمی (و از طریق مشاوره، پژوهش، مدیریت دانش و مدیریت هماهنگی طرح‌ها) ج: فناوران و صنعتکاران (و طریق جلسات حضوری، رسانههای دیجیتال و اجتماعات علمی و همچنین ارائه آموزش‌های تخصصی در زمینه اخلاق فناوری) و درنهایت عموم مردم (با آگاهیرسانی عمومی در زمینه اخلاق علم و فناوری، از طریق فعالیت‌های ترویجی) خواهند بود.

پروژه‌ها

بخشی از پروژههای انجام شده یا در حال انجام گروه اخلاق علم و فناوری به شرح زیر است:

• تدوین مدل فعالیت گروه اخلاق علم و فناوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور،
• بررسی نشانگرها و وضعیت رعایت اخلاق حرفه‌‌ای در آموزش عمومی و آموزش عالی ایران و ارائه راهکارهایی برای بهبود و تدوین کدهای اخلاقی
• بازخوانی انتقادی ادبیات حوزه روانشناسی اخلاق،
• مطالعه تطبیقی مراکز و سازمان¬های جهانی فعال درحوزه اخلاق علم و فناوری،
• بازخوانی انتقادی ادبیات حوزه اخلاق فناوری اطلاعات و ارتباطات،
• بازخوانی انتقادی ادبیات حوزه اخلاق زیست‌فناوری،
• بازخوانی انتقادی ادبیات اخلاق زیستپزشکی
• راهنمای رفتار مسئولانه در پژوهش
• نوآوری و تحقیق مسئولانه: بررسی و طراحی مفهومی رویکردهای موجود در کنترل اخلاقی اجتماعی فرایند نوآوری و تحقیق
• ریشه‌های اقتصادی کجروی علمی در ایران
• مطالعهی نقشِ دورانِ تحصیل بر کنترل سوءرفتارهای علمی (جعل، تحریف و سرقت علمی) در ایران، با استفاده از نظریهپردازی داده بنیاد